وحدت دین و فلسفه در حکمت متعالیه

وحدت دین و فلسفه» در دوره ی اسلامی مهمترین مساله ای است که از  زمان فارابی تا دوره ی مکتب فلسفی اصفهان و تاکنون بایستی مورد توجه قرار بگیرد. مسلمانان، همزمان با گسترش اسلام در سرزمین هایی که دارای حوزه ی درس فلسفی بودند و با نهضت ترجمه، به ویژه از قرن سوم هجری بدین سو، به ذهنیتی و درکی آن چنان وسیع دست یافتند که فلسفه ی یونان نیز در آن جای گرفت. ما همین ذهنیت و درک وسیع را که گنجایش فلسفه یونانی را نیز پیدا کرد «فلسفه اسلامی» می نامیم. این فلسفه از زمان فارابی و اخوان الصفا تا مکتب اصفهان در راه اثبات وحدت دین و فلسفه گام برداشته است. وحدتی که نخست به اجمال بیان شد و در حکمت متعالیه تفصیل یافت. این حکمت با همه ی اشتراکی که با عرفان نظری، حکمت اشراق، حکمت مشاء، علم کلام و علم حدیث دارد، از این لحاظ ممتاز است که حکمتی است متعالی و حقیقتی است بسیط که در پر توسعه ی وجودی خود، همه ی این ها را به هم می رساند و منطق درونی آن اصالت دادن به قرآن و عرضه ی همه ی آن ها به قرآن است. در این حکمت نسبت برهان و عرفان به قرآن نسبت محدود به نامحدود است. از این رو، کتاب الهی و به تبع آن، سنت قطعی می تواند، به عنوان حد وسط برهان عقلی قرار بگیرد. تعالی این حکمت بدان پایه است که از ناسوت قرآن فراتر می رود و به ملکوت نازله ی آن بسنده نمی کند، بلکه با شهودحقایق به باطن آن که از ام الکتب است و مصون از عربی و عبری و سایر زبانهاست ، نایل میگردد و بدین ترتیب، باب معارف دقیق را به روی مفسران قرآن می گشاید. او قرآن را نوری می داند که عقل در سایه آن بینا می شود. لذا صدرالمتالهین در مقدمه ی تفسیر آیه الکرسی شکر خداوند را چنین به جای آورده است: الحمد لله الذی جعلنی ممن شرح صدره للاسلام فهو علی نور من ربه