بن مایه های معرفتی انسان مداری اسلامی: با تاکید بر آراء ابن مسکویه رازی

در میان فیلسوفان ایرانی ، شماری را می توان «انسان مداران اسلامی » خواند؛ یعنی فهرستی که عموماً ابن مسکویه ، ابوحیان توحیدی و استادش ابوسلیمان سجستانی و بسیاری از چهره های فرعی قرن چهارم هجری را در برمی گیرد. دلیل اینکه چرا چنین عنوانی (برای این اندیشمندان ) به کار رفته است بیشتر با خصوصیت اندیشه ای که این اندیشمندان مطرح کرده اند مناسبت دارد که ظاهرا از بسیاری آثار اسلاف و اخلاف ایشان جسورانه تر و بی پرده تر است . آنها ظاهراً مقام دین ، و حتی مقام اسلام ، را خفیف شمرده اند، البته بدون آنکه اهمیت آن را انکار کنند، و وظیفه خود را مبتنی بر تحلیل انسان بماهو انسان در تقابل با انسان بماهو مسلمان قلمداد کرده اند. آثار ایشان در موارد زیادی نشان می دهد که برای عقل محض اهمیتی فراتر از آنچه در نزد بسیاری از فلاسفه یافت می شود قایلند. این اندیشمندان در زمانی مشغول به کار بودند که فرهنگ عالم اسلامی اعتماد به نفس فراوانی داشت و بغداد مرکز فعّال تمدنی گسترده دارای صحنهای متعدد با خدمه ی رسمی و طلاب علوم بوده است .در واقع می توان چنین گفت اومانیسم اسلامی ، با قید اسلامی بودن آن برای متفکران مسلمانی که به ابن مسکویه ختم می شود به کار می رود. در واقع الزامات دینی مسلمانان ، ایشان را به جامعه ای که عضوی از آن هستند نزدیک تر می کند. شعائر دینی فعالیت ایشان را در بطن آن جامعه معین می کند و روابط ایشان را با دیگران بیان می دارد، و بدیهی است که در درون چنین اجتماعی دین نقش برجسته ای را ایفا می نماید. شاید در برخی اجتماعات دین اهمیت کمتری داشته باشد، یا حتی هیچ اهمیتی نداشته باشد. علاوه بر این ، در جوامعی که دارای ادیانی متفاوت هستند برای اینکه شخص بتواند در مسالمت به سر برده و اعمال مدنی عادی خود را که مددکار یک وجود صلح آمیز است انجام دهد لازم است تکالیفی را که آن ادیان مشخص کرده اند به جا آورد. چنانچه شخص وظایف متعارف خود را به جا آورد نه تنها زندگی را برای او آسوده تر می کند بلکه همچنین ارتقاء اندیشه ی او را به سوی سطوح عالی تری از تجرید ممکن می سازد. هدف این است در نوشتار حاضر با روشی توصیفی-تحلیلی مبانی انسان مداری در آراء فیلسوفان اسلامی را بیان کنیم، بیشتر بر آراء مسکویه متمرکز می شویم تا به نتیجه ای مطلوب در خصوص انسان مداری در اندیشه های متفکران قرن چهارم و پنجم و خصوصا ابن مسکویه و تاثیر گذاری که در زمینه بستر و پیشینه مکتب فلسفی اصفهان داشته است برسیم. خصوصا اینکه «میرداماد» به عنوان موسس «مکتب فلسفی اصفهان» توجه و احترام خاصی برای شان علمی«معلم ثالث» قائل بوده که در انتهای مقاله به این مهم اشاره خواهیم نمود.