ابن مُسکویه و تکامل انواع

احمد بن محمد رازی معروف به ابن مسکویه، فیلسوف، مورخ، پزشک و ادیب پر آوازه قرن پنجم (421ق/1039م) اواخر عمر خود را در اصفهان زیست و در همین شهر نیز چشم از جهان فرو بست. اندیشه های مربوط به حکمت نظری او در کتاب الفوذ الاصغر و اندیشه های مربوط به حکمت عملی او در تهذیب الاخلاق است. یکی از آراء فلسفی ابن مسکویه، باور به اتصال و پیوند ارگانیک بین موجودات طبیعی جهان است. ابن مسکویه، عالَم جسمانی را همچون عالم روحانی تو در تو و دارای مراتبی، محیط بر یکدیگر و به هم متصل می داند و نقشه ای جامع برای آن ترسیم می کند. به نظر او حرکت هر متحرکی، گویی هوشمندانه، حرکت به سمت تمامیت خویش و به سوی آن چیزی است که موافق او است. این حرکت شوقی است و عاشق، معلول معشوق خود است. به نظر ابن مسکویه برای مشخص کردن مراحل تکامل، انسان که شاخص ترین موجود عالم است و از میان انسان ها انبیاء که کامل ترین انسان ها است، ضروری است که چگونگی اتصال موجودات به یکدیگر را روشن سازیم. ابن مسکویه معتقد بود خدا به حکمت و تدبیر متقن خود هر نوع را به اصناف و گونه های مختلف تقسیم کرده است که هر یک از این گونه ها نسبت به دیگری کامل ترند تا می رسد به آخرین گونه از نوع. آخر هر نوع متصل به اول نوع بعدی است. در این مسیر گیاه، حیوان و حیوان انسان شود. انسان کامل زیستی تکامل معنوی یافته به آخرین مرتبه انسانیت که نبوت است، می رسد. به نظر او نبی در همین دنیا به مجاورت و افق نوع بعد که عقل یا ملک است، می رسد. منظومه فکری ابن مسکویه جوابگوی تبیین فلسفی نظریه تکامل نبود چون هنوز فلسفه ظرفیت کافی برای تبیین اینگونه مسائل را نداشت ولی اگر او هندسه فکری ملاصدرا را می داشت به خوبی می توانست از پس تبیین نظریه تکامل برآید.