خواجه نصیرالدین طوسی و مجمل نظریات ادبی او در معیار الاشعار و اساس الاقتباس

خواجه نصیرالدین طوسی به عنوان یکی از بزرگترین دانشمندان جامع الاطراف که در علوم مختلف صاحب نظر بوده است، عرصه ی ادبیات را نیز از نظر دور نداشته و با تألیف «معیار الاشعار» و پرداختن به موضوع شعر در مقاله ی نهم کتاب «اساس الاقتباس» سعی داشته تا در عرصه ی ادبیات نیز نظریات علمی از خود بر جای گذارد. برآیند بررسی دو اثر نشان می دهد که خواجه شعر را در کلام منطقیون کلام مخیل می داند و در کلام متأخران، شعر کلام موزون و مقفاست. در نگاه خواجه وزن همواره در شعر وجود نداشته، اما عنصر «خیال» همیشه معتبر بوده است. او به دلیل اختلاف اوزان و قوافی را در زبان ها پرداخته و تصریح دارد که اختلاف در ماهیت حروف عامل اختلاف وزن و قافیه است، سپس به تبیین تفاوت تصدیق و تخیل پرداخته و عنوان می کند که مبنای قبول تصدیق، مطابقت آن با واقعیت است در حالی که مبنای پذیرش تخیل، التذاذ و تعجب نفس می باشد. در نگاه خواجه ی طوسی رفتارهای محاکاتی بر سه گونه ی «طبعی» (تقیلد طوطی)، «عادتی» (تقلید انسان ها از یکدیگر) و «صناعتی» (سرودن شعر) تقسیم می شوند و تحقق آن را در «لحن»، «وزن» و «کلام مخیل» می داند. در نظر ایشان، هدف از سرودن شعر تخیل بوده به منظور ایجاد ترغیب یا امتناع و یا ایجاد نوعی احساس رضا، سخط و یا نوعی لذت و رساندن کلام از مرتبه ای نازل با مرتبه ای عالی. هم چنین از خواجه ابیاتی برجای مانده که علی رغم تعداد اندک آن نشان از مهارت بالا، توانایی و احاطه ادبی ایشان دارد.