پازیریک فرشی به قدمت تاریخ

یونانیان باستان برای قالی های بابلی و هخامنشی ارزش فراوانی قائل بودند. در آن روزگار این گونه قالی ها بسیار با ارزش بود و به آسانی به دست نمی آمد. آنها غالبا به قالی های کرکی ساردی علاقه داشتند. شاید قدیمی ترین مدرک مصور از قالی در جهان، تصویری است که روی تخته سنگی در نینوا، کشیده شده است و قدیمی ترین مدرک مصور قالی در روزگار ماست؛ اما یک فرش دومتری به رنگ قرمز کشف شده که به گفته محققین روسی، قطعا فرشی مربوط به تمدن هخامنشی در ایران و قدیمی ترین فرش جهان است. این فرش رازهای مهیجی را در خود پنهان کرده است.

 قالی از پشم و کرک، متعلق به قرن پنجم پیش از میلاد و کشف شده در دره پازیریک در جنوب سیبری و در 79 کیلومتری مرز مغولستان، در سال 1328 خورشیدی (1949 میلادی)، از گوری منجمد در کوهستان آلتایی، قدیمی ترین فرش جهان، متعلق به دوره هخامنشیان در ایران، به جهان معرفی شد.

به گفته باستان شناسان روسی، سرگی رودنکو و گریازنوف، با تحقیقات علمی انجام شده، این قالی مربوط به تمدن هخامنشی می باشد.

با توجه به قلمرو وسیع ایران در زمان هخامنشیان (کلیه کشورهای امروزی شمالی ایران تحت تسلط این امپراتوری بود) این منطقه، جزو خاک ایران محسوب میشده است.

با در نظر گرفتن دمای بسیار پایین این منطقه، امکان ماندگاری این فرش وجود داشته؛ چرا که باکتری ها در دماهای پایین، غیر فعال می شوند و این فرش از خطر از بین رفتن مصون مانده است.

این قالی هخامنشی به نام قالی پازیریک که یک قالی دو متری و مربع شکل می باشد؛ دارای بخش مرکزی با ستارگانی هشت پر که استادانه ساخته شده و در کنار هم به ردیف قرار دارند. این فرش با پنج حاشیه، با عرض های نسبتا متفاوت محاط شده است.

حاشیه اول شامل یک نقشمایه از جانوری افسانه ای ( شیری با سر پرنده ) ودومی صفی از گوزن های ناحیه شمال است که یکی پس از دیگری پشت سر هم از راست به چپ حرکت می کنند. در صورتی که جالب ترین حاشیه عبارت از یک ردیف سوار است که اسبانشان دارای همان سازو برگی اند که در تندیس های آشوری دیده می شوند و پشت سر هم با حالتی موقر در جهتی مخالف با جهت گوزن های مزبور در حرکت اند.

رنگ ها ملایم و دلپذیرند و زمینه به رنگ قرمز تند است و در کل، قرمز و آبی کمرنگ و سبز و زرد غلبه دارد. در هر اینچ مربع 270 گره وجود دارد. سرگی رودنکو ثابت کرده است که یک قالی باف ماهر می تواند در هر روز دوهزار گره ببافد . از انجا که قالی پازیریک لااقل 1250000 گره دارد ، وی چنین نتیجه میگیرد که ساختن آن یک سال ونیم طول کشیده است.

رودنکو از یک طرف بر اساس شواهد باستان شناختی و از طرف دیگر ، بر اساس سبک آن، قدمتش را به قرن پنجم پیش از میلاد می رساند. وی ملاحظه کرده است که گره زدن دم اسبان ، کاکل آشفته بر روی پیشانی آن ها ، یال های چیده شده ، گردن های خمیده ، پارچه های کرکی زیر زین و سینه بند های عریض اسب، جنبه هایی آشوری اند که شباهت زیادی به جواهر آلات هخامنشی مربوط به قرن پنجم تا چهارم پیش از میلاد دارند.

فرش ایرانی (پازیریک) قدیمی ترین فرش جهان

فرش های ایرانی در مجلل ترین کاخ های دنیا و اتاق های ساده و بی تکلف روستایی وجود دارند و زیبایی آن ها چشم ها را خیره می کند. فرش های ایرانی در تمام دوران نشان دهنده روح هنری کشور ایران است. هنوز مشخص نیست که اولین فرش در کجا بافته شده است. اولین فرش به احتمال زیاد به وسیله افراد چادر نشین برای فرش کردن کف خاکی چادرشان بافته شده بود. ولی امکان این که فرش به وسیله مصری ها، چینی ها و یا حتی به وسیله افراد دیگر اختراع شده باشد هست. و حتی امکان این که تمام این مردم فرش را خودشان اختراع کرده باشند، بدون اینکه با هم ارتباط و یا تماسی داشته باشند نیز وجود دارد.

به طور قطع فرش بافی به بالاترین حد خود در پنج قرن پیش از میلاد رسیده بود. این ادعا به وسیله باستان شناسان روسی سرگی رودنکو (rodenko) و گریازنوف در سال 1328 شمسی، در دره پازیریک اثبات شد.

ایشان کهن ترین نمونه فرش گره بافت و پرزدار جهان را در دومین مرحله کاوش های باستان شناسی خود و به طور کاملا اتفاقی از درون گوری یخ زده در 5000 فوتی کوه های آلتایی کشف کردند و آن را فرش پازیریک یا فرش "گره دار” نام نهادند. فرش پازیریک بر روی تابوت بزرگ یک پادشاه (دولت مرد هخامنشی) که جسدش مومیایی شده بود قرار داشت.

وقتی از کاوش هایی که در نخستین گور یخ زده انجام شد چیزهای مختلفی چون فرش و لباس بیرون آمد که همه قدمتی بیش از 2500 سال داشتند، نام "پازیریک” که تا آن زمان ناشناخته بود شهره آفاق شد. نتایج آزمایش با کربن رادیواکتیو بر روی این اشیا نشان می داد که این گورها به قرن های چهارم و پنجم پیش از میلاد تعلق دارند.

اثبات ایرانی بودن فرش پازیریک

رودنکو در اثبات ایرانی بودن این فرش در کتاب خود به نام "مقابر یخزده سیبری” یا "سوارکاران عصرآهن مدفون در پازیریک” می نویسد: در طرح پازیریک، صف های منظم مردان و چارپایان که همگی به فاصله ای معین از پی یکدیگر می آیند به روشنی یادآور رسم های تزیینی هخامنشی و آشوری است.

هم چنین شیوه گره زدن دم اسب ها و کاکل آن ها به رسم ایرانیان است. هم در پیکرکنده های تخت جمشید و هم در فرش پازیریک ستوربانان در سمت چپ اسب گام بر می دارند و دست راست خود را بر پشت گردن اسب نهاده اند.

آن چه آشکار و انکارناشدنی است، تصویر گروهی است شبیه نقش برجسته های تخت جمشید در صف های منظم که همگی به یک فاصله معین از پی یکدیگر می آیند. نقش گوزن فرش پازیریک از دیگر موارد مهم است. رودنکو یادآور شده است که این گوزن ها از تیره گوزن زرد خال دار شاخ پهن و ایرانی است.

هم چنین می نویسد: بدون این که بتوانیم به طور حتم بگوییم این فرش کار کدامیک از سرزمین های ماد – پارت یا خراسان قدیم یا پارس است، تاریخ فرش مذکور و پارچه هایی که در پازیریک کشف شد قرن پنجم و یا اوایل قرن چهارم پیش از میلاد تشخیص داده می شود.

سرگی رودنکو اضافه می کند: تاریخ این قالی از روی شکل اسب سواران معلوم می شود. طرز نشان دادن اسب های جنگی که به جای زین، قالی بر پشت آن ها گسترانده اند و پارچه روی سینه اسب از مشخصات آشوری ها می باشد اما در روی فرش پازیریک ریزه کاریهای مختلف و طرز گره زدن دم اسب ها در نقوش برجسته تخت جمشید نیز دیده می شود.

بعدها هم پروفسور رومن گیرشمن (ایران شناس فرانسوی) به هنگام معرفی چندین ظرف سیمین و نیز تصویر چند سنگ کنده بر طاق بستان به مانندگی گوزن مشهور به «گوزن بین النهرینی» و گوزن پهن شاخ ایرانی که بدن خال دارش با همان شاخ های پهناور پوشیده است توجه کرد.

وی همچنین به نفوذ هنر هخامنشی بر روی اشیای متعلق به قرون چهارم و سوم پیش از میلاد در قبرهای یخ زده رؤسای قبیله صحراگردان در پازیریک اشاره کرده و می نویسد: در قسمت مرکزی این فرش یک ردیف ستاره های هشت پر نقش شده که روی اشیای مکشوف در لرستان نیز دیده می شود.

نقش حاشیه این فرش کاملا بنابر سنت های هخامنشی است و دو ردیف گوزن ها و سواره ها را نشان می دهد. در این فرش حتی خصوصیاتی از جل نمد منگوله دار یونانی و ایرانی نیز دیده می شود.

خصوصیات فرش پازیریک

این فرش تقریبا چهارگوش است و حدود دو متر مربع وسعت دارد و تصویر سوارکاران، آهوان در حال چرا، جانوران افسانه ای با سرعقاب و بدن شیر بر آن نقش بسته و حاشیه ای گل دار آن را زینت بخشیده است. رنگ هایی که در فرش پازیریک به کار رفته است عبارتند از: قرمز تیره، سبز، آبی، زرد و نارنجی کم رنگ.

در طراحی فرش نقش مایه ها و نگاره ها بسیار سنجیده با قرینه سازی کامل در چارچوب نقشه ای متوازن و یک دست با رعایت کلیه اندازه ها به چشم می خورد. این شکل ها در نقشه فرش پازیریک به روشنی قابل تشخیص است؛

در حاشیه اول تکرار جانور افسانه ای بال دار، در حاشیه دوم 14 سوارکار، 14 ستوربان، 28 اسب، در حاشیه سوم تکرار گل چهاربرگی، در حاشیه چهارم تکرار 24 گوزن خالدار شاخ پهن، در حاشیه پنجم تکرار جانور افسانه ای (شبیه حاشیه اول) و در وسط فرش 24 چهارگوش که درون هریک نگاره هشت پر دیده می شود.

این فرش کلا از پشم بافته و تار آن اندکی کشیده شده و پودهای آن به طور شل در شماره سه یا چهار بین هر دو ردیف گره پیچیده شده است. ریز فرش برابر 3600 گره در هر دسیمتر مربع و نسبتا منظم و با قاعده است.

فرش دارای لبه ها و کناره های کوچک 1 در 1٫5 سانتی متری و در امتداد هر دو حاشیه دارای پرز فشرده و با ضخامت چند میلیمتر است. رنگ فرش تغییر یافته و رنگ اصلی به سایه های صورتی و سبز کم رنگ تبدیل شده است ولی در اصل می بایست رنگ بسیار روشنی داشته باشد. تزیین فرش پیچیده و حاکی از بالا بودن سطح بافندگی فرش است.

فرش پازیریک هم اکنون در موزه آرمیتاژ روسیه نگهداری می شود. در ایران نیز در 1355شمسی، دو نمونه از این فرش در شرکت سهامی فرش ایران بافته شد که موزه فرش ایران یکی از آن ها را به معرض نمایش گذارده است. فرش پازیریک نمونه کم یاب و زیبایی از شاهکارهای هنر فرش بافی ایران زمین می باشد، که با تکنیک بسیار بالا بافته شده است.