مفاهیم نمادین پیامبران در مثنوی های عطار

نماد یا سمبول یکی از صور خیال شاعرانه است که به دلیل تعدد مفاهیم در مرتبه ای فراتر از استعاره قرار می گیرد. نماد هم معنی حقیقی خود را دارد و هم نماینده یک یا چند معنی دیگر است. نماد و نمادپردازی از دیرباز در اشعار شاعران مخصوصاً در اشعار عرفانی نمود بارزی یافته است. عطار شاعر گرانسنگ ادبیات فارسی در این زمینه طراحی نو در انداخته است و سعی نموده تا اوضاع و احوال سیاسی و اجتماعی زمان خود را در قالب واژه های نمادین به تصویر کشد. نمادهای به کار رفته در اشعار عطار روشن و به درک عموم نزدیک تر است چون آن چنان که خود گفته اشعارش را برای عوام سروده است. عطار از واژگان نمادین بسیاری در اشعارش استفاده کرده است. از جمله نماد پرندگان، اساطیر حماسی، نماد دیوانگان و ... نگارنده در این جستار به بررسی مفاهیم نمادین پیامبران به کار رفته در مثنوی های عطار به روش تحلیل محتوا پرداخته است. در مثنوی های عطار نام دوازده پیامبر در معنای رمزی به کار رفته است از جمله حضرت ایوب، خضر، داوود، یعقوب و ... که در مفهوم کلی، عطار تمامی این پیامبران را در مفهوم نمادین انسان کامل به کار برده است؛ علاوه بر نماد انسان کامل در مفاهیم نمادین دیگری از جمله نمونه زهد و تقوی، مظهر تجلیات الهی، عاشق پاکباز، عقل و ... نیز به کار گرفته شده اند. از سوی دیگر بعضی از این واژه ها جلوه های چندگانه یافته اند، چون حضرت آدم، ابراهیم، عیسی، موسی و یوسف که در مفاهیم انسان کامل، تجلی حق تعالی، فنا و ... به کار رفته اند. ویژگی دیگر نمادهای عطار این است که وی برخی از واژه ها را در دو مفهوم مثبت و منفی به کار برده است؛ نمونه را حضرت آدم، که در بیتی نماد عقل است و در بیتی دیگر نماد حرص.