توکل در مثنوی معنوی مولانا (دفتر اول و دوم و سوم)

توکل مقام ششم از مقامات و درجات دین است که سالک الی الله در سفر معنوی خود باید آن را کسب کند. اما در اصطلاح عرفانی منزل و مقامی است که سالک طریق حق، برای رسیدن به یقین و بازیافتن به پیشگاه حضرت محبوب می باید آن را بپیماید. توکل با دو مقام پیشین (صبر) و پسین (رضا) ارتباط تنگاتنگی دارد، مقابل جهد و تلاش قرار می گیرد و از فروع جبر و اختیار می باشد. مولانا جهد و کوشش و تلاش بشر را در امور اعم از جسمانی و روحانی لازم می شمارد؛ به این شرط که با «توکل» توأم باشد؛ و هیچ یک از دو طرف را به تنهایی کافی نمی داند. به عبارت دیگر در این مسأله نیز موافق اصلی کلی «ما رمیت اذرمیت» معتقد به «امر بین الامرین» شده؛ و در خصوص موضوع توکل، به حدیث شریف نبوی تمسک جسته است که فرمودند: «اعقلها و توکل». مولوی معتقد است توکل که با همه ی اعتبارش از بنده سلب مسئولیت نمی کند و عامل جذب عنایت الهی است. توکل که نفی رویت اسباب و تسلیم پیش خواست و تقدیر الهی است، باید در معاملات قلی سالک از ظاهر قال به درجه ی حال رسیده باشد.