نگاهی جامعه شناختی به تحلیل معماری سنتی ایران

معماری و جامعه ارتباط نزدیک و تنگاتنگی با یکدیگر دارند، تغییر انسان و جامعه به معنای تغییر ارزش ها و هنجارهای اجتماعی است که رفتار و گرایش جامعه و شهر را تغییر می دهد این تغییر باعث تحول دائمی در معماری و شهرسازی می شود، تا جایی که می بینیم یک بنا در طول تاریخ خود دچار چنان دگرگونی ارزشی می شود که ارزش های دیروز تبدیل به صد ارزش های امروز می کند. اما مشکل از زمانی شروع می شود که تلاش می شود از طریق کپی کردن یک کالبد یا یک سیستم مدیریت موفق در جامعه ای خاص و تحقق آن در جامعه دیگر ارزش های مورد قبول آن جامعه یا گروه های معینی از جامعه مانند طبقه مرفه یا متوسط را تحقق بخشید که نتیجتا با کل جامعه در تضاد قرار می گیرد. از نظر ما توضیح سرگذشت معماری سنتی ایران نیازمند کنکاش های علمی موشکافانه ای است که بتواند از یک سو جایگاه این ناحیه از سنت ایرانی را در کنار سایر عناصر این سنت نشان دهد و از سوی دیگر بتواند فرایند بسیار پیچیده ی تکوین تاریخی این نحو جدید معماری و شهرسازی را مورد مطالعه قرار دهد. برای نیل بدین منظور در این مقاله تلاش کرده ایم با اتخاد دیدگاهی جامعه شناختی و از خلال نقد و ارزیابی مجموعه پژوهش های انجام شده و با نشان دادن لغزش گاه های نظری و عملی این تحلیل ها، پاسخی برای این پرسش بیابیم که چرا معماری سنتی ایران به رغم برخورداری از تداوم در طول تاریخ، از نیمه ی دوم سبک اصفهانی از هم گسست؟ «افول ریاضیات سنت» را به عنوان نخستین دلیل معرفی کردیم و ظهور نهادها و مؤسسات تمدنی جدیدی را که معماران ایرانی هیچ آشنایی با کارکرد و معنای آن ها نداشتند، به عنوان دلیل دوم برشمردیم و گفتیم که «دگردیسی ذائقه ی زیباشناختی ایرانی» که در تمام زمینه ها اعم از نقاشی، موسیقی، معماری، پوشاک و آداب غذا خوردن واقع شد، دلیل دیگری بود که موجب شد مردم شهرهای ایران به سراغ گونه ای از معماری بروند که مبانی زیبایی شناختی آن از اساس متفاوت بوده است.