خراسان در شعر ملک الشعرا

در میان دیدگاه های یک شاعر درباره مسائل مختلف از قبیل روابط اجتماعی، رابطه انسان با خدا و طبیعت، کَند و کاو روان آدمی و ...، نوع نگاه یک شاعر یا نویسنده به شهر زادگاه خود می تواند مهم باشد، چرا که در سایه توجه به آن شهر می توان نوع اندیشه و عاطفه وی را به تاریخ و ادبیات و دین سنجید. محمد تقی بهار (ملک الشعرا) به عنوان شخصیتی چندبعدی که هم در نظم و هم در نثر و هم در تحقیقات ادبی دارای جایگاهی ویژه در دوره مشروطه و معاصر است، دارای آثاری است که از جنبه های مختلف دارای ارزش بررسی هستند. از جمله آن که وی در اشعارش اعتنای فراوانی به خراسان نشان می دهد که در برخی موارد از علاقه ساده یک انسان به شهر و دیار خود فراتر است. تاریخ ایران به ویژه خراسان قدیم به شدت مورد توجه ملک الشعرا بود و از این رو به زبان های ایران باستان و نیز به فردوسی و شاهنامه علاقه فراوان نشان داد. به نظر می رسد نگاه وی به خراسان به هیچ وجه تک بعدی نیست، بلکه دارای جنبه های متکثر و متنوعی است که از نکوهش پارهای رفتارها و یا عوامل حکومت تا ذکر مفاخر خراسان و ستایش خراسانیان را دربرمی گیرد. گاهی هم خراسان را در قیاسی معنادار در تقابل با پایتخت، که از آن به ری تعبیر می کند، قرار می دهد. در این مقاله خواهیم کوشید با شیوه توصیفی- تحلیلی جنبه های مختلف منطقه خراسان را در حوزه اندیشه و عاطفه ملک الشعرا بررسی کنیم و از این جهت در دیوان مرحوم بهار همه مواردی را که در سه حوزه "خراسان"، "مشهد"، و "طوس" وجود داشت، استخراج کرده ایم.