بررسی شکل گیری رئالیسم ایرانی

ادبیات ایران تا پیش از مشروطه چندان با واقعیت اجتماعی پیوندی نداشت. ارتباط ایرانیان با مغرب زمین و اطلاع از تحولات صنعتی، موجب ظهور آگاهی های تازه ای نسبت به نقش مردم در اداره زندگی، اداره جامعه و ساختار زندگی عمومی در ایران شد و به ظهور طبقه متوسط شهری جدیدی انجامید که معادلات جامعه سنتی را به هم ریخت و ارزش های کهنه و نو را در قلمرو اخلاق، ساختار قدرت، ذوق هنری و شکل های ادبی و زبان رویاروی هم قرار دارد. در این میان داستان واقعگرا که مولود جامعه شهری جدید بود پیدار شد. ادبیات اجتماعی و سیاسی مشروطه، ذهنیت مردم شهرهای بزرگ بویژه پایتخت را از جانب آرمان های ماورائی به سوی زندگی زمینی و انسان مدار سوق داد و با پیدایش روزنامه ها نثر فارسی به سوی سادگی و واقعیت نگاری حرکت کرد. حتی در شعر مشروطه، زبان واقعگرا بر زبان استعاری و سمبولیک و ذهنیت واقعی بر نظام تخیلی شعر غلبه کرد، چندان که شعر مشروطه نیز میراث سنگین، تخیلات و ذهنیات انتزاعی را فرو نهاد و به جانب واقعیت و عقلانیت نقادانه گرایید. این تحول نتیجه پیوند ادبیات با واقعیت بود. روزنامه نگاری تکوین نوشتار واقعگرا را شدت بخشید و توجه روزنامه نگاران ایرانی به واقعیت های حاد اجتماعی آن ها را به سوی نگارش داستان های اجتماعی در قالب پاورقی های روزنامه ای کشاند و بدین صورت رمان واقعگرا- که حماسه جامعه بورژوا شمرده می شود- همزمان با شکل گیری طبقه بورژوای نوین دولتی در ایران پا به عرصه ادبیات نهاد. این مقاله زمینه های شکل گیری رمان رئالیستی فارسی از دوران مشروطه را بر اساس نگرشی تاریخ ادبی نشان داده و روند حرکت زبان فارسی به سوی واقعگرایی و تولد داستان رئالیستی از متن روزنامه نگاری را دنبال می کند. اهم مطالب مورد بحث از این قرار است. نوشتار سیاسی عصر مشروطه و واقعگرایی اجتماعی، روزنامه نگاری و رئالیسم، گذر از رمان تاریخی به رمان اجتماعی، زبان و واقعیت اجتماعی، پیشگامان رئالیسم انتقادی، درونمایه غالب بر آثار، رئالیستی، نقص زمان واقگرای اولیه. در پایان برخی از رمان های واقعگرای فارسی تا سال 1320 آمده است.