تحلیل فرآیند تحول و استمرار تشکیلات و دیوان سالاری ایرانی، اسلامی در قرون وسطی براساس کتاب تاریخ تشکیلات در اسلام

دیوان سالاری و تشکیلات اداری پدیده ای سیاسی اجتماعی است که در تاریخ ایران بویژه در دوره اسلامی دارای انعکاس و تاثیر گسترده ای است. این پدیده نمایه ساختار سیاسی اجتماعی ایران است. پژوهش حاضر بیانی از تشکیلات ایرانی و اسلامی است که در دوره اسلامی در ایران حاکمیت داشته است. این تشکیلات با ظهور اسلام و تاسیس دولت دولت –شهر مدینه بو سیله پیامبر (ص) آغاز شد. تشکیلات اسلامی در عصر پیامبر (ص) و جانشینان نخستین او در صدر اسلام دو دسته امضایی و تأسیسی است. زیرا عرب علاوه بر تشکیلات ساده اداره امور که در جزیره العرب پیش از اسلام تجربه کرده بود، در متصرفات خود در ایران ساسانی و روم شرقی با سازمان های اداری و دیوان سالاری دیرینه ای روبرو شد و از ان ها در اداره امور و حفظ سلطه خود سود جست. مسئله پژوهش حاضر تعیین میزان اصالت تشکیلات اسلامی و جایگاه نظام اداری رومی و ایرانی در تشکیلات اسلامی است زیرا دیوان سالاری اسلامی از ابتدای شکل گیری در عهد پیامبر شاهد مواردی از اصالت و استقلال و ابتکار و ابداع در تأسیس سازمان اداری، نظامی، قضایی، دیپلوماسی و روابط خارجی، شرطه و نهادهای مربوط به تأمین امنیت داخلی به وسیله پیامبر (ص) بود که در دولت های بعدی حتی تا خلافت عثمانی حفظ شد. پژوهش حاضر این مطلب را اثبات کرده است که تشکیلات اسلامی با وجود این که در مواردی دارای اصالت اسلامی و تاسیسی است. اما واقعیت تاریخی در ادوار مختلف تشکیلات اسلامی، استمرار حداکثری دیوان سالاری ایرانی است و بررسی تاریخ تشکیلات از عهد پیامبر تا عصر صفوی و عثمانی، گویای اصالت تشکیلات ایرانی در مجموعه رو به تکامل تشکیلات اسلامی است. تشکیلات اسلامی قرن ها است که کانون تحقیقات داخلی و خارجی است. که با نوشته های اداری یعقوبی و جاحظ و قدامه شروع شد و با صبح الاعشی دایره المعارف تشکیلات اسلامی به اوج خود رسید، در تحقیقات خاورشناسی از پانصد سال پیش به این سو در دوره رنسانس بیکن دیوان سالاری اسلامی و استمرار خلافت عباسی بر اساس ان را مایه شگفتی دانسته است و در قرن بیستم بارتولد و لمبتون به بررسی تحولات ان با نتایج متناقض رسیده اند و در قرن بیست و یکم این برنارد لوئیس است که حیرت اور ترین نمونه تداوم دیوانی را بعد از فتوحات اعراب دانسته است. پژوهش حاضر که تلخیصی از کتاب تاریخ تشکیلات در اسلام است، که برای نخستین بار پژوهشی جامع در مورد دیوانسالاری اسلام و تشکیلات اسلامی ارایه نموده است و فرضیه اجتماعی، را در مورد ثبات جوامع ایرانی و اسلامی مطرح کرده است که بر اساس آن، تدوام و استمرار دیوان سالاری اسلامی در شرق و غرب جهان اسلام تاثیر مستقیم در ثبات و طول عمر دولت ها و پایداری جوامع اسلامی و فرهنگ و تمدن اسلامی داشته است. پژوهش رابطه متقابل آن ها بایکدیگر را با بررسی عناصر تجربه تاریخی دیوان سالار ی اسلامی که بوسیله دولت های مسلمان تولید شده را بررسی کرده است.