جایگاه رنگ و رنگ آمیزی در معماری اسلامی و ایران

فرهنگ و ادب دوره ی اسلامی ایران، در بردارنده مباحث گوناگونی پیرامون رنگ هاست، که خود تأثیر زیادی در هنر اسلامی داشته است، این امر در لابه لای احادیث و آیات، کتب ادبی و هنری مطرح شده است. وجود آثار هنری باقی مانده از دوران اسلامی گویای حقیقت فوق است. رنگ ها در هنر و فرهنگ اسلامی ایران به درجاتی مانند با ارزش ترین، شریف ترین، زیباترین، بالاترین و…تقسیم و انتخاب شده و به کار رفته اند. انتخاب رنگ طلایی گنبدها، کاربرد فراوان زمینه ی آبی و متن سفید و مفهوم قدس رنگ سبز، گویای آن است. علاوه بر این از دوران تاریخی صدر اسلام تاکنون، رنگ ها عاملی برای بیان هویت اقوام و ملیت ها، بوده که سپاه جامگان، سرخ جامگان و سفید جامگان با قزلباش ها در زمان صفویه از آن جمله است. رنگ یکی از مدرکات بصری است و در فرهنگ و هنر اسلامی با تفسیرهای عرفانی و ابعاد زیبایی شناسانه به جنبه های مختلف آن از جمله تأثیرات روانی و شناختی آن توجه شده است، بویژه حکمت وجه تمایز رنگ، آدمی را در بسیاری موارد رهنما بوده است. در حدیث قدسی آمده است: و کذلک ارادت فی تدبیری بعلمی النافذ فیهم خالفت بین صورهم و اجسامهم و الوانهم و اعمارهم و ارزاقهم و طاعتهم و معصیتهم در این حدیث قدسی تفاوت رنگ ها یکی از تدابیر و حکمت های خداوندی است. از این رو درک زیبایی هستی و شناخت ابعاد آن بر اساس اختلاف رنگ ها که خود نعمتی بس عظیم است، برای انسان میسر می شود. پدیده ی رنگ و رنگ شناسی چنان جایگاهی را در زندگی بشر، بویژه در بعد هنرمندانه و زیبایی شناسانه، به خود اختصاص داده که تخصص هایی در زمینه ی تولید، به کارگیری و شناخت آن ها به وجود آمده است. فرازهایی از چنین مسائلی در اشارات کتاب ها آمده، به طوری که در اقصی نقاط جهان نیز رایج بوده است. پیش از این در و نیز برای درک رموز رنگ تا پانزده سال صرف وقت می کردند. امری که نقاشان بیش از دیگر طبقات با آن سروکار داشتند و معماران و رنگ سازان و دیگر هنرمندان نیز دائم درگیر رنگ و مسائل مربوط به آن بودند. کثرت رنگ ها فراتر از قوه ی تشخیص بصری انسان است. بر اساس تحقیقات دانشمندان در کشور ما بیش از یکصد و هفتاد رنگ واژه در زبان فارسی شناخته شده است. مطالعات علمی بر روی گونه های رنگی نشان می دهد که شمار طیف رنگ ها 5 میلیون رنگ است و چه بسا که فراتر از این نیز باشد. / حدود 7 مبحث رنگ ها و ماهیت، کیفیت و نیز اثر آن همواره مورد کاوش و مداقه ی حکمای قدیم، عرفا، شعرا و نیز هنرمندان ایرانی بوده است. البته دیگران نیز در مورد آن بی تفاوت نبودند، لیکن در ایران بویژه عرفانی ایرانی، به صورت خاص به ابعاد آن توجه کرده اند. ارسطو دو رنگ اصلی را سیاه و سفید می داند و معتقد است که بقیه ی رنگ ها از اختلاف و امتزاج این دو رنگ پدید آمده اند. افلاطون رنگ های اصلی را چهار رنگ سیاه، سفید، سرخ و لامع دانسته است.حکمای اسلامی همانند شیخ الرئیس ابو علی سینا، ملاصدرا و شیخ اشراق و… هر کدام در مورد پدیده رنگ ها نظریات مفصلی را ابراز کرده اند. بارزترین نمود رنگ، انتخاب آن برای پرچم هاست که هر کشوری متناسب با اصول و اعتقادات و تأویلات و مفاهیم خود، رنگ مناسب را با علامت ها و سمبل های مربوط، برای پرچم کشور خود انتخاب کرده و هر کشوری پرچم خاص خود را با چند رنگ و در مواردی تک رنگ مشخص ساخته است. از جمله پرچم سه رنگ ایران که در تشریح رنگ های انتخاب شده، سبز را نشانه اعتقاد به اسلام، سفید نشانه ی علاقه مندی به صلح و سرخ نشان از دفاع از کشور با نثار خون است. رنگ سبز در پرچم های بیشتر کشورهای اسلامی دیده می شود و رنگ بهشتی محسوب می شود و در عرفان اسلامی نیز جایگاه بلندی دارد. اغلب رنگ سیاه را، رنگی شیطانی و سیاه بختی و در مرتبه ی بسیار پایین قرار داده ولی تعدادی نیز آن را رنگ تکامل و به عبارتی بالاترین رنگ می پندارند که ماورای آن رنگی وجود ندارد.