ابن خلدون و مهدویت

ابن خلدون و مهدویت

ابن خلدون که سیر فرهنگ و تمدن اسلامی از صدر اسلام تا عصر نخست وزیری خود در دولت حفصیان را در مقدمه دسته بندی و با جزئیات فرهنگ و تمدن اسلامی را درگستره شرقی و غربی جهان اسلام نقد کرده است. ازوجوه اهمیت مقدمه توجه به جریان های سیاسی و اجتماعی و فرهنگی مذهبی جهان اسلام است که سیر آن ها را دنبال کرده است. جریان های سیاسی و مذهبی و کلامی  غرب جهان اسلام (آندلس، مغرب و افریقیه) و شمال آفریقا که او خود از نزدیک آن ها را مشاهده می کرد و در متن برخی از آن ها قرار داشت، از جمله او نخست وزیر دولتی بود که با شعارمهدویت روی کارآمد از جمله مباحث مقدمه که دراین پژوهش گزارش شده است، ابن خلدون ومسئله مهدویت است. اهمیت پژوهش دراین است که در منطقه ای مهدویت را نقد کرده است که سابقه چند ادعای مهدویت که منجر به تاسیس دولت شد دارد. دولت فاطمیان و دولت مرابطین و دولت موحدین وجانشین آن ها حفصیان از نمادهای مهدویت استفاده کردند وهنوز نمادهای مهدویت (المهدی امامنا) روی مسکوکات آن ها وجود دارد. قبر ابن تومرت بزرگترین مدعی سازمان یافته مهدویت که دولت تاسیس کرد در تینمل، اطراف پایتخت او مراکش زیارتگاه است. سخن ابن خلدون در مورد مهدویت مرجعیت روایی دارد و شهرت روایی احادیث مهدویت درغرب اسلامی بویژه شمال آفریقا را نشان می دهد.

مسئله پژوهش توجه به مواضع متناقض ابن خلدون است و فرضیه پژوهش اینکه علی رغم شهرت مهدویت و جایگاه اصیل آن در فرهنگ عمومی و خواص در غرب اسلامی بویژه شمال افریقا، جریان دولتی بسیار گسترده ای دولتی به مقابله گسترده با آن برخاست و مواضع ابن خلدون با توجه به آثار گسترده این جریان قدرتمند و ثروتمند مخالف که ابن خلدون در اخرین دوره فعالیت سیاسی اداری عمر خود سمت نخست وزیر ممالیک را داشت، قابل توجیه و بررسی است. موضع اصلی ابن خلدون این است که او پیش از ورود به بحث پیرامون احادیث مهدویت؛ عقیده به ظهور مردى از اهل بیت را عقیده کافه اهل اسلام در طول تاریخ دانسته است و می نویسد: «اعلم ان المشهور بین الکافه من اهل الاسلام على ممرّ الاعصار انه لابد فى آخر الزمان من ظهور رجل من اهل البیت یوید الدین و یظهر العدل ویتبعه المسلمون و سیتولى على الممالک الاسلامیه و یسمى بالمهدى و یکون خروج الدجال و مابعده من اشراط الساعه الثابته فى الصحیح...».به هر شکل ابن خلدون چه از مثبتین عقیده به مهدی و یا ازمنکرین ظهور مهدی باشد، متن نوشته های او به شکل حداقل دلالت اشکار بر اصالت اعتقاد به مهدویت و جایگاه طبیعبی آن در فرهنگ وتمدن غرب اسلامی و شمال افریقا دارد که در لایه های ضخیم انکار و عنادو ابرهای ضخیم و تیره در شب دیجور قرار گرفته است. پژوهش حاضر تدوین و تحلیل جدید پژوهش های پیشین مولف بر اساس طیف گسترد ه ای از مآخذ و مصادرغرب اسلامی در مسئله مهدی و مهدویت از جمله مهدویت درغرب اسلامی و کتاب تاریخ تشیع (1383/ 1385) است که درآن بیش از هزار سال سیر تاریخی جریان مهدویت درغرب اسلامی و شمال آفریقا به عنوان بزرگترین جریان سیاسی اجتماعی و فرهنگی شما ل آفریقا بررسی شده، آمده است، اندیشه مهدویت از مفاهیم مؤثر قرآنی، روایی، کلامی، سیاسی و از ارکان تاریخ اسلام است که در فرهنگ و تمدن اسلامی و بحران فراگیر و مستمر جهان اسلام، جایگاه ویژه‌ای داشته است. پژوهش نشان می دهد متن احادیث مهدوی معاضد و موید به دلایل و مدارک متعدد عقلی و نقلی و تاریخ و شهرت علمایی محدثین بزرگ در شرق وغرب جهان اسلام است و تلاش درزمینه مخدوش کردن اسناد آن ها بیهوده و متناقض است. زیرا سایرعلمای مغربی احادیث مربوط به مهدی را با اسناد متعدد که در سند آن ها هیچ فرد ضعیف وجود ندارد، درمجوعه هایی برای نقض اشکارانتقادات رجالی ابن خلدون اورده اند و تلاش رجالی ابن خلدون، از شیوه علمی، دانش رجال  بیرون است و به اغراض سیاسی برمی گردد.